จากน้ำขมิ้นส้มป่อยถึงแกงบ่าหนุน

ปี๋ใหม่เมืองก่อจะมาถึงแหม แล้ว…….ข้าวหมิ้นส้มป่อยหดเกล้าดำหัว……..ผู้คนทั่วไป หรือนักท่องเที่ยว อาจคุ้นเคยกับพวงมาลัยดอกมะลิ ที่เป็นสัญญลักษณ์ของปี๋ใหม่เมือง โดยไม่ปรากฏว่ามีจุดเริ่มต้นกันเมื่อใด แต่กลิ่นหอมของมะลิเป็นเป็นคุณค่าคู่ควรกับปี๋ใหม่โดยแท้

ดอกมะลิเป็นดอกไม้ของฤดูร้อนชนิดนึง ในตำรายาไทยดอกแห้งยังใช้ปรุงยาหอม และเป็นหนึ่งในพิกัดเกสรทั้ง 5 ที่มีสรรพคุณช่วยแก้ร้อนในกระหายน้ำ ชูกำลัง บำรุงหัวใจ แก้ไข้ แก้ลมวิงเวียนซึ่งเหมาะกับการดูแลสุขภาพในช่วงฤดูร้อนเป็นอย่างยิ่ง สำหรับป๋าเวณีปี๋ใหม่เมืองแล้ว ข้าวหมิ้นส้มป่อย เป็นที่รู้จักกันเป็นอย่างดี ในการดำหัว แต่ยังมีดอกไม้ ไม้ผล อีกหลายชนิดที่เป็นส่วนประกอบในป๋าเวณีปี๋ใหม่

แต่สาระสำคัญของปาเวณีปี๋ใหม่ คือ การเข้าสู่ปีใหม่ ตามความเชื่อของชาวไทยรวมทั้งชาวล้านนา และการเข้าสู่ปีใหม่ก็มีพิธีกรรมทั้งการทำบุญ พิธีกรรมสัมมาคารวะ ดำหัว และงานเฉลิมฉลองสำหรับครอบครัว ดังนั้น จึงมีพิธีกรรมต่างๆในแต่ละวันที่มีความหมายต่างกัน

และดอกไม้ พืชพรรณต่างๆก็มีบทบาทสำคัญในป๋าเวณีปี๋ใหม่ 

เริ่มจากน้ำขมิ้นส้มป่อย น้ำขมิ้นส้มป่อยมีสีเหลืองและกลิ่นหอม ซึ่งมี ดอกคำฝอย ดอกสารภีและส้มป่อย เป็นส่วนประกอบสำคัญ

สีเหลือง มาจากสีของดอกคำฝอย ซึ่งจะเป็นเส้นเล็กๆ ที่ใครต่อใครเข้าใจว่าเป็นส่วนของเกสร แต่ที่แท้ กลับเป็นส่วนดอกของคำฝอย ซึ่งมีสรรพคุณในการเป็นยาบำรุงหัวใจ บำรุงประสาท ขับระดู และลดไขมันในเส้นเลือด จึงมีการนำคำฝอยมาใช้เป็นเครื่องดื่มสุขภาพชาชงดอกคำฝอย แต่ควรระวังในสตรีมีครรภ์ไม่ควรใช้ เนื่องจากมีสรรพคุณในการขับระดู

กลิ่นหอมมาจาก ดอกสารภีหรือสารภีแนน และส้มป่อย ซึ่งออกดอกออกผลในหน้าร้อนประจวบกับช่วงปี๋ใหม่พอดี

สารภีถือเป็นไม้มงคล ดอกสารภี มีกลิ่นหอมเฉพาะตัว เป็นเครื่องยาบำรุงหัวใจชนิดหนึ่ง ที่ทำให้ร่างกายเกิดอารมณ์เยือกเย็นอ่อนหวาน

ต้นส้มป่อย ถือว่าเป็นพืชศักดิ์สิทธิ์ ให้พละกำลังแก่ควายทรพีจนสามารถเอาชนะควายทรพาผู้พ่อได้ตามนิทานชาวบ้านพรมจักรชาดกของล้านนาที่ดัดแปลงมาจากรามเกียรติ์

ฝักส้มป่อย เมื่อปิ้งไฟจะกระตุ้นน้ำมันหอม ออกมา คนโบราณนำมาใช้สระผมจากสารซาโปนินซึ่งจะทำให้เป็นฟองคล้ายสบู่ และชะล้างสิ่งสกปรกได้ บางครั้งนิยมใส่น้ำอบลงไปในน้ำส้มป่อยด้วยในประเพณีการสรงน้ำพระพุทธรูป หรือสักการะสิ่งศักดิ์สิทธิ์

ธรรมชาติช่างสร้างสรรค์ให้ปี๋ใหม่เป็นช่วงเวลาของความเป็นสิริมงคล สวยงามและมีความสุขโดยแท้ เพราะมีดอกไม้ที่มีกลิ่นหอมและสีสันสวยงาม มากมายหลายชนิดที่พร้อมใจกันเบ่งบาน เพื่อให้ชาวบ้านนำมาเตรียมเครื่องสักการะ และเครื่องดำหัว เช่น ดอกเก็ดถวา ดอกซอมพอ ขาดไม่ได้เลยคือ ดอกเอื้องผึ้ง เอื้องคำ และดอกเอื้องพื้นเมืองชนิดต่างๆอีกหลายชนิด นำมาแซมผม แล้วผู้หญิงทุกวัยจะดูสวยงามเป็นพิเศษ

นอกจากนี้ยังมีไม้ดอกที่เป็นดอกไม้ป่า ดอกไม้พื้นเมือง ที่หายาก และออกดอกช่วงสั้นๆช่วงปี๋ใหม่ ส่วนการตกแต่งการประดับประดารถ หรือขบวนแห่ต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นการเล่นสาดน้ำ แต่งขบวนแห่สรงน้ำพระ หรือขบวนแห่ไม้ค้ำสลี(ไม้ค้ำโพธิ์) นั่นคือ ดอกคูน หรือที่บ้านเราเรียกว่าดอกลมแล้งนั่นเอง

สำหรับการเตรียมเครื่องสักการะ และเครื่องดำหัวที่เป็นพืชผักสวนครัว ก็มีหลายชนิด เช่น กล้วย มะพร้าว มะปราง มะม่วง หอมแดง กระเทียม ชมพู่ อ้อย เป็นต้น

เมื่อถึงวันพญาวันหรือวันวันปากปี๋ เรามักจะถามกันว่า “กิ๋นแก๋งบ่าหนุนละกาเจ้า” นั่นเป็นเพราะวันปากปีที่จะขาดไม่ได้เลยในป๋าเวณีปีใหม่เมือง ก็คือ ขนุน เพราะเราจะต้องนำขนุนอ่อนมาปรุงอาหารในวันปากปี ไม่ว่าจะนำมาปรุงเป็นแกงขนุน หรือยำขนุนก็ได้ทั้งนั้นตามชอบ เพื่อให้เป็นการเริ่มปีใหม่ที่ดี มีความเป็นสิริมงคลหนุนเนื่องกันไปตลอดทั้งปี

สุภฎารัตน์ สุธีพรวิโรจน์

วรรณนรี เจริญทรัพย์